Starzenie się organizmu jest zjawiskiem nieodwracalnym, ale jego przebieg może być modyfikowany przez wiele czynników, takich jak: odżywianie, styl życia czy stres. Istnieje zależność pomiędzy sposobem żywienia a długością oraz jakością życia. W populacji osób starszych, często z chorobami przewlekłymi, najczęściej występującymi schorzeniami są choroby układu krążenia, stawów, kręgosłupa oraz wątroby. Innymi dolegliwościami, które równie często występują u osób starszych, są: zaparcia, wzdęcia, inne problemy żołądkowo-jelitowe oraz zaburzenia metaboliczne. Dodatkowymi czynnikami ryzyka ich wystąpienia jest nadwaga i otyłość. Podstawą we wsparciu leczenia tych wszystkich jednostek chorobowych oraz dolegliwości z nimi związanych jest dietoterapia1.
Problemy żywieniowe osób starszych
W wyniku procesu starzenia się organizmu następuje utrata masy mięśniowej oraz przyrost tkanki tłuszczowej. Maleje również zawartość składników mineralnych w organizmie – z 6% do około 4% u ludzi w wieku podeszłym. Efektem tych zmian może być demineralizacja układu kostnego. Następuje również osłabienie tempa metabolizmu2. W układzie pokarmowym wraz z wiekiem zachodzi również wiele innych zmian. Przede wszystkim należą do nich zaburzenie zapachu oraz smaku wynikające m.in. z atrofii kubków smakowych. Ludzie starsi wykazują większą potrzebę doprawiania potraw solą, cukrem, a nawet dodatkowym tłuszczem w postaci smalcu czy masła. Pogorszenie odczuwania smaku i zapachu może u takich pacjentów doprowadzić do zmniejszenia łaknienia. Zaburzeniu w wieku podeszłym podlega również proces trawienia. Częsta próchnica zębów, ubytki oraz choroby przyzębia mogą ograniczać żucie, rozdrabnianie pokarmów2. Starsi ludzie mogą również wprowadzać podświadomie różnorakie restrykcje żywieniowe, np. ograniczenie spożycia surowych warzyw i owoców z uwagi na problemy z przeżuwaniem, co może skutkować wystąpieniem zaparć. Z wiekiem może również dojść do zmniejszenia wydzielania kwasu solnego i enzymów trawiennych w żołądku oraz trzustce, co będzie powodować zaburzenia trawienia białek i tłuszczów oraz wchłaniania składników mineralnych i witamin, szczególnie żelaza, wapnia, witaminy B12.
Wszystkie te zmiany, ograniczenia, wraz z występującymi dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego oraz stosowanie leków, mogą powodować u osób w wieku podeszłym wiele niedoborów3.
Różnorodność jednostek chorobowych osób w podeszłym wieku oraz różne inne problemy powodują trudności w stworzeniu zaleceń żywieniowych dla tej grupy ludzi. Priorytetem jednak jest dobranie odpowiednio zbilansowanej diety dla pacjenta geriatrycznego, która pozwoli zapobiegnąć niedożywieniu bądź przekarmieniu. Po ukończeniu 65 roku życia zmniejsza się zapotrzebowanie kaloryczne organizmu. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na proporcje poszczególnych składników pokarmowych w diecie. Odpowiednia ilość białka jest kluczowa z uwagi na zmniejszenie rezerw ustrojowych i spowolnienie metabolizmu, jednak należy pamiętać o współistniejących jednostkach chorobowych mających wpływ na bilansowanie jadłospisów pacjentów. Zapotrzebowanie energetyczne na białko u pacjentów w wieku podeszłym powinno wynosić 15–20% energii dobowej, czyli od 45 g do 81 g dla mężczyzn i od 41 g do 72 g dziennie dla kobiet. Podstawą diety u pacjentów geriatrycznych są węglowodany, których spożycie powinno być kontrolowane i odpowiednio dobrane z uwagi na częste występowanie cukrzycy. Najlepszą postacią będą węglowodany złożone: kasze gruboziarniste, pieczywo pełnoziarniste, warzywa, które usprawnią perystaltykę jelit, ale również utrzymają dłużej sytość. Kolejnym składnikiem, który spożywany jest przez pacjentów w zbyt dużych ilościach, jest tłuszcz. Często osoby starsze stosują tradycyjne techniki przyrządzania potraw, których podstawą jest smażenie na tłuszczach nasyconych, np. smalcu. Pacjenci ograniczają spożycie tłuszczów do masła, smalcu bądź tłustych produktów mlecznych. Problem stanowi także niskie spożycie produktów zawierających kwasy omega-3, które są zawarte np. w rybach morskich. Nie należy również zapominać o odpowiedniej podaży witamin oraz składników mineralnych, których bogactwem będą owoce i warzywa. Produkty roślinne, szczególnie niedojrzałe banany, płatki owsiane czy cebula, będą również źródłem prebiotyków, mających pozytywny wpływ na odżywienie nie tylko organizmu jako takiego, ale również pożytecznych bakterii w jelitach, które korzystnie wpływają na perystaltykę jelit4.
Mikrobiota jelitowa i jej zmiany w trakcie życia
Skład mikrobioty jelitowej u ludzi zdrowych nie wykazuje istotnych zmian w trakcie życia dorosłego, jednak ulega znacznym modyfikacjom w ciągu pierwszych miesięcy po urodzeniu się dziecka, na co wpływ mają czynniki środowiska. Po około roku życia dziecka mikrobiom jelitowy jest ciągle unikatowy, jednak są zauważalne zmiany, które upodabniają go do mikrobioty obserwowanej u dorosłego człowieka. Jednym z pierwszych czynników wpływających na zasiedlenie jelita bakteriami jest sposób porodu. U dzieci urodzonych naturalnie pojawiają się bakterie ochronne z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus. Innym czynnikiem determinującym skład mikroflory jelitowej jest dieta – u noworodków jest to różny sposób karmienia. Wykazano, że u niemowląt karmionych naturalnie przez matki bakterie z rodzaju Bifidobacterium pojawiają się wcześniej niż u dzieci karmionych mlekiem sztucznym. Mikrobiota niemowlaków składa się w większości z bakterii rodzaju: Bifidobacterium, Staphylococcus, Streptococcus oraz rodziny Enterobacteriaceae. W skład mikrobioty jelitowej dorosłych wchodzą głównie bakterie należące do dwóch typów: Bacteroidetes i Firmicutes5. Zmiany proporcji między tymi dwoma rodzajami bakterii mogą mieć związek z występowaniem otyłości wśród osób starszych6. W kolejnym etapie życia, u osób starszych, obserwujemy również zmiany w składzie mikrobioty jelitowej, które dotyczą zmniejszenia liczby bakterii z rodzaju Bifidobacterium, Bacteroides, Lactobacillus oraz wzrost liczby bakterii E. coli7. Ponadto mikrobiota osób starszych charakteryzuje się mniejszą różnorodnością oraz mniejszą liczbą bakterii ochronnych i odżywiających nabłonek jelitowy (Faecalibacterium prausnitzii, Akkermansia muciniphila)13. Takie zmiany będą wpływały na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, zwiększając ryzyko występowania problemów z wypróżnianiem lub spadek odporności.
Wpływ probiotyków na zdrowie osób starszych
Coraz więcej badań wskazuje na prozdrowotne działanie probiotyków na organizm człowieka. W badaniu przeprowadzonym przez Rampelli i wsp., w którym grupa badana spożywała herbatniki zawierające probiotyk, dokładnie: Bifidobacterium lactis BB oraz Lactobacillus helveticus Bar13, zaobserwowano obniżenie w tej grupie ilości bakterii patogennych, takich jak: Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecium oraz Campylobacter, w porównaniu do kontroli8. Gill i wsp., udowodnili działanie immunostymulujące probiotyków. Badacze zaobserwowali, że suplementacja preparatem zawierającym bakterie Bifidobacterium lactis HN019 u starszych osób w wieku od 63 do 84 lat przyczyniła się do zwiększenia liczby komórek NK (ang. natural killers) oraz limfocytów pomocniczych o receptorach CD4 i CD259. Fukushima i wsp. zbadali wpływ podaży sfermentowanego mleka zawierającego bakterie Lactobacillus johnsonii LA1 na długość trwania infekcji u osób starszych. Pacjenci przez 12 tygodni spożywali mleko z dodatkiem probiotyków. Zauważono skrócenie czasu trwania infekcji z 15 do 5 dni u osób badanych, w porównaniu do osób będących w grupie kontrolnej10. W kolejnych badaniach stwierdzono, że podawanie probiotyków ze szczepami bakterii Bifidobacterium longum DSM 14579 oraz Bifidobacterium longum DSM 14583 u pacjentów powyżej 65 roku życia spowodowało wzrost liczebności bakterii w kale, polepszenie konsystencji oraz systematyczności oddawania stolca, a dodatkowo zmniejszenie stanu zapalnego11. Inni badacze zauważyli, że suplementacja 3 x dziennie kapsułkami zawierającymi bakterie Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus przez pół roku przyczyniła się do obniżenia poziomu cytokiny prozapalnej IL-8 oraz podwyższenia poziomu ludzkiej α-defensyny 2. Po 6 miesiącach od zakończonej probiotykoterapii efekt ten zanikł12.
Studium przypadku
Do gabinetu lekarza chorób wewnętrznych trafiła 84-letnia kobieta z chronicznymi zaparciami, wzdęciami po spożyciu posiłków oraz ogólnym złym samopoczuciem. W wywiadzie chorobowym zgłosiła występowanie cukrzycy typu 2 oraz nadciśnienia tętniczego, dodatkowo występowała u niej nadwaga. Leczona była farmakologicznie metforminą oraz preparatami na nadciśnienie. Pacjentka nie stosowała dotychczas żadnych diet, odżywiała się w sposób „tradycyjny”, podstawą były potrawy kuchni polskiej, w większości złożone z ziemniaków, różnego rodzaju klusek oraz mięs smażonych lub pieczonych. Po analizie diety zalecono konsultację z dietetykiem, który stwierdził bardzo małą ilość błonnika w diecie, wysokie spożycie cukrów prostych oraz tłuszczy zwierzęcych. Pacjentka otrzymała od dietetyka zalecenia żywieniowe do wdrożenia, opierające się na zwiększeniu spożycia warzyw, produktów pełnoziarnistych oraz dobrej jakości mięs i ryb. Pacjentka wykonała badania mikrobioty jelitowej pod kątem ilości bakterii wskaźnikowych oraz grzybów. Wyniki badania pokazały obniżoną całkowitą liczbę bakterii w kale, podwyższone pH kału. W badaniu mikrobioty wskaźnikowej jelita grubego stwierdzono obniżoną liczbę bakterii z rodzajów Bifidobacterium oraz Bacteroides. Bakterie te tworzą krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, które są źródłem energii dla komórek błony śluzowej jelita, umożliwiając tym samym poprawną perystaltykę. Stwierdzono również podwyższoną liczbę Clostridium spp., które produkują duże ilości gazów, co może prowadzić do wzdęć. Pacjentka uzyskała celowaną probiotykoterapię złożoną z preparatów mających w składzie bakterie ochronne kwasu mlekowego, bakterie immunostymulujące, w tym niepatogenne E. coli oraz Enterococcus faecalis, mające na celu odbudowanie prawidłowej mikrobioty jelitowej. Terapia mikrobiologiczna trwała 6 miesięcy, w trakcie terapii pacjentka pojawiała się raz na 3 miesiące na wizytach kontrolnych, podczas których zgłaszała poprawę samopoczucia oraz wypróżnień, dodatkowo nastąpił spadek masy ciała oraz poprawa podstawowych parametrów morfologii krwi oraz glukozy.
Podsumowanie
Postępowanie żywieniowe wraz z celowaną probiotykoterapią stanowi ważny element w profilaktyce oraz leczeniu dolegliwości żołądkowo-jelitowych osób starszych. Przegląd literatury wskazuje na poprawę u pacjentów po zastosowaniu konkretnych szczepów bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, co może mieć wpływ na skrócenie czasu infekcji osób starszych czy większą systematyczność wypróżnień. Doboru właściwej diety zawsze należy dokonywać indywidualnie dla każdego pacjenta, mając na uwadze jego dolegliwości, dotychczasowe leczenie oraz możliwości finansowe. Podstawowym celem dietoterapii powinno być niedopuszczenie do niedożywienia jakościowego pacjenta. Badania pokazują, że odpowiednio dobrana dieta oraz podawanie probiotyków mogą w sposób korzystny oddziaływać na zdrowie i samopoczucie pacjentów geriatrycznych.
