Znacznie mniejsza ilość mężczyzn niż kobiet decyduje się na dietę. Jednocześnie uważa się, że mężczyźni generalnie odnoszą większe sukcesy w redukcji masy ciała. Kobiety w ciągu swojego życia parokrotnie podejmują próby redukcji masy ciała przy pomocy zmiany sposobu żywienia, podczas gdy większość mężczyzn sięga po dietę jednokrotnie1. Jednak z drugiej strony mężczyźni uwzględniają sugerowane zmiany dietetyczne w mniejszym stopniu niż kobiety, okazują sceptycyzm i opór wobec komunikatów dotyczących edukacji żywieniowej i często postrzegają zdrowe odżywianie jako monotonne i niesatysfakcjonujące2. Na jakie aspekty relacji i wdrażania zmian dietetycznych należy zwrócić szczególną uwagę podczas pracy dietetycznej z pacjentem mężczyzną?
Od zera do żywieniowego bohatera
Badania i ankiety dotyczycące nawyków żywieniowych wykazują istotne różnice w wyborze i częstości spożycia wielu produktów przez kobiety i mężczyzn. Mężczyźni w większych ilościach niż kobiety spożywają sól, napoje gazowane i tłuste mięsa, a także znacznie rzadziej włączają do swojego jadłospisu owoce, warzywa i produkty mleczne3, wybierają mniej pokarmów o wysokiej zawartości błonnika, jedzą mniej produktów o niskiej zawartości tłuszczu4. Jakość posiłków spożywanych przez kobiety jest lepsza niż tych spożywanych przez mężczyzn. Mężczyźni rzadziej czytają etykiety oraz zwracają mniejszą uwagę na wartość odżywczą kupowanych produktów3. Panowie są także bardziej pewni siebie w kwestiach żywieniowych i często bezkrytycznie realizują tradycyjne wzorce żywieniowe2.
Przytoczone powyżej wyniki sugerują, że wprowadzanie zmian w sposobie żywienia mężczyzn wymaga szerzej zakrojonych i bardziej podstawowych działań niż w przypadku kobiet. Kształtowanie zdrowych nawyków wyboru żywności, włączanie kolejnych grup produktów i urozmaicanie diety wymaga czasu i musi przebiegać stopniowo. Pacjent, który do tej pory nie przykładał wagi do zdrowego żywienia, może poczuć się przytłoczony i zniechęcony dużymi zmianami, jakie znajdzie w jadłospisie. Dlatego też szczególnie ważne w przypadku mężczyzn wydaje się wspólne formułowanie celu, budowanie planu pracy i jego stopniowe wdrażanie.
Formułując cel, warto skupić się nie tylko na docelowej masie ciała, ale także na konkretnych zachowaniach, takich jak np.: włączenie warzyw do posiłków, spożycie porcji owoców dziennie, regularne jedzenie 4 posiłków, zastąpienie napojów gazowanych wodą z cytryną. Kolejne zmiany zachowań żywieniowych powinny być wprowadzane przez pacjenta wówczas, gdy poprzednie staną się nawykami i ich realizacja przestanie wymagać dużego nakładu pracy ze strony pacjenta.
Czy warzywa są „niemęskie”?
W każdej kulturze istnieją stereotypy na temat żywności związane z płcią, takie jak przekonanie, że czerwone mięso jest przeznaczone dla mężczyzn, podczas gdy warzywa, produkty mleczne, ryby, owoce i słodycze są ogólnie uważane za żywność odpowiednią dla kobiet i dzieci 3, 5. Poprzez socjalizację jednostki uczą się „męskiego” lub „żeńskiego” stylu jedzenia i dostosowują swoje zachowania żywieniowe do własnej roli seksualnej. Dowody empiryczne potwierdziły, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety w dużej mierze podzielają te stereotypy na temat żywności5.
Wiele badań poświęcono wpływowi stereotypowego wyboru żywności na postrzeganie społeczne jednostki, pokazując, że obserwatorzy mają tendencję do przypisywania cech męskości lub kobiecości do obserwowanych osób w zależności od żywności, która jest przez nich wybierana. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety, którzy jedzą „kobiece” jedzenie, są oceniani jako bardziej kobiecy niż ci jedzący „męskie” pokarmy. Zachowywanie się w sposób zgodny z „żywieniową rolą społeczną” (tj. kobieta jedząca „kobiece jedzenie” i mężczyzna jedzący „męski pokarm”) jest sposobem wywołania pozytywnego wrażenia o sobie. Inne badania wykazały, że dostosowanie zachowania żywieniowego do wyborów żywieniowych rozmówcy jest również sposobem uzyskania akceptacji społecznej5. Biorąc pod uwagę tę kombinację wyników, dla pacjentów mężczyzn problematyczne mogą być posiłki spożywane w sytuacjach społecznych, ponieważ wybieranie produktów stereotypowo powiązanych z płcią pozwala zarówno wyrazić własną tożsamość płciową, jak i dopasować się do zachowania innych mężczyzn, zyskując ich przychylność. Przenosząc te wyniki na konkretne sytuacje społeczne, pacjentowi może być trudno np. podczas spotkania ze znajomymi lub w czasie lunchu w pracy wybrać „kobiecy” produkt, np. sałatkę lub rybę zamiast „męskiego” schabowego.
Obszary warte poruszenia w tym kontekście to m.in.:
- Czy i jakie zagrożenia pacjent dostrzega dla przestrzegania diety podczas spotkań ze znajomymi?
- Jak stereotypy płciowe związane z jedzeniem mogą wpłynąć na jego sposób odżywiania się w pracy, podczas wyjazdów służbowych, wakacji?
- Jakie rozwiązania tych trudności dostrzega? Co może mu pomóc poradzić sobie w tych sytuacjach?
Zdrowie, smak czy wygoda?
Podczas wyboru żywności kobiety kierują się takimi aspektami, jak: jakość/świeżość, cena, sposób na zdrowe odżywianie i preferencje rodziny, natomiast dla mężczyzn najważniejszymi czynnikami są smak i wygoda2, 4.
Te wyniki badań pokazują kolejny ważny obszar, o którym warto porozmawiać z pacjentem. Co dla konkretnego pacjenta jest najważniejsze w diecie – czy ma być szybka w przygotowaniu, zdrowa i ekologiczna, elastyczna, ma obniżyć cholesterol, mieć proste przepisy? To pytanie może być obciążone presją aprobaty społecznej, gdyż pacjentowi może być trudno przyznać, że ważniejsze od dostarczenia odpowiednich składników odżywczych jest to, aby posiłek można było przygotować szybko i na kilka dni naprzód. Dlatego można zapytać o to, informując o różnych skrajnych oczekiwaniach co do diety, w otoczeniu których pogląd pacjenta nie będzie wydawał się nieadekwatny:
- Dla niektórych moich pacjentów najważniejsze jest, aby posiłki były zdrowe, dla innych ważne jest, aby nie były drogie, jeszcze inni chcą, aby dieta była jak najprostsza w przygotowaniu. Proszę powiedzieć, jakie są dwa najważniejsze aspekty diety dla pana? Co powinnam szczególnie wziąć pod uwagę, przygotowując jadłospis dla pana?
Motywacja zewnętrzna czy wewnętrzna?
Płeć męska jest związana z zachowaniami ryzykownymi dla zdrowia, zaprzeczaniem słabości, niechęcią do szukania pomocy specjalistów1. Może to być jeden z powodów, dla których mężczyźni rzadziej niż kobiety zgłaszają się do dietetyka. Podczas pierwszej konsultacji warto zapytać pacjenta, jak to się stało, że zapisał się na konsultację – czy przyszedł z własnej woli, czy też został zachęcony przez swoich bliskich. Dla powodzenia dietoterapii ważne jest przejęcie odpowiedzialności za proces zmiany, dlatego jeśli pacjent został wysłany na konsultację przez żonę/partnerkę/bliskich, jego motywacja do wprowadzania zmian żywieniowych może być mała. Przyjęcie roli biernego pacjenta nie zaowocuje długoterminowymi efektami diety, dlatego warto popracować nad wzmocnieniem wewnętrznej motywacji pacjenta poprzez szukanie jego celów, wartości i korzyści, jakie dostrzega on w zmianie swoich nawyków:
- Co się poprawi w pana samopoczuciu, zdrowiu, kondycji, kiedy pan schudnie/dietoterapia przyniesie efekty?
- Proszę sobie wyobrazić, że przenieśliśmy się w czasie o pół roku, pana dieta jest skuteczna, chudnie pan, czuje się pan lepiej. Jakie są trzy najważniejsze dla pana pozytywne zmiany wynikające z diety?
Sport – męska rzecz
Zaobserwowano, że mężczyźni na ogół wolą wybierać ćwiczenia fizyczne niż dietę jako środek kontroli masy ciała1, 2. Warto wykorzystać tę męską skłonność jako dodatkowy czynnik sprzyjający efektom wdrażanej diety i porozmawiać z pacjentem o możliwości włączenia aktywności fizycznej w tygodniowy plan zajęć.
Z drugiej strony, w kontekście męskiej aktywności fizycznej warto wspomnieć o zaburzeniach odżywiania, jakie występują u mężczyzn. Badania pokazują, że około 80% mężczyzn jest niezadowolonych ze swojego wyglądu, jednak połowa z nich chciałaby zmniejszyć, a połowa zwiększyć masę ciała. Szacuje się, że mężczyźni stanowią nawet do ok. 10% zdiagnozowanych pacjentów z zaburzeniami odżywiania1.
Zaburzeniem odżywiania typowo łączonym z płcią męską (choć występującym również u kobiet) jest bigoreksja, polegająca na tym, że chory widzi siebie jako osobę zbyt wątłą i za mało umięśnioną, niezależnie od tego, jak silnie umięśnione jest jego ciało6. Nie ma jednoznacznych danych na temat rozpowszechnienia tego zjawiska w populacji ogólnej, jednak badania wskazują, że są specyficzne grupy podwyższonego ryzyka bigoreksji, np. wśród żołnierzy może ona dotyczyć 12% mężczyzn6.
Zbierając wywiad żywieniowy u pacjentów mężczyzn, nie możemy zapominać o ZO, takich jak: anoreksja, bulimia, zespół gwałtownego objadania się czy wspomniana bigoreksja, jakie występują także w tej grupie. Warto również przyjrzeć się zarówno temu, w jaki sposób sport może wspomóc starania pacjenta związane z redukcją masy ciała i wprowadzeniem zdrowszego trybu życia, jak i zbadać, czy sposób, w jaki pacjent aktualnie ćwiczy, jest dla niego zdrowy:
- Czy zdarza się panu nadmiernie objadać? Czy po takiej sytuacji stosuje pan prowokowanie wymiotów, intensywne treningi, ćwiczenia fizyczne lub głodówki?
- Jak często uprawia pan sport? Ile razy w tygodniu, ile godzin trwają treningi i jaki rodzaj sportu pan uprawia? Czy poza tymi zajęciami ćwiczy pan w domu?
- Jeśli miałby pan zacząć ćwiczyć, jaki sport chciałby pan uprawiać?
Męskie comfort food
Badania zajmujące się emocjonalnymi wyzwalaczami konsumpcji pokarmów typu comfort food (jedzenia poprawiającego nastrój) wskazują, że u kobiet takie zachowania żywieniowe są wywoływane przez negatywne uczucia, podczas gdy u mężczyzn częściej występują w odpowiedzi na pozytywne emocje2. Co więcej, kobiety i mężczyźni preferują różne produkty poprawiające samopoczucie: kobiety częściej sięgają po wysokokaloryczne słodkości, takie jak cukierki lub lody, podczas gdy mężczyźni preferują bardziej pożywne, ciepłe i obfite potrawy, takie jak dania mięsne, pizza lub makaron, zapiekanka i zupa. Mężczyźni spożywają więcej napojów alkoholowych, częściej i w większych ilościach niż kobiety2. Inną ważną różnicą jest to, że kobiety częściej jedzą w odpowiedzi na stany obniżonego nastroju i okresy niskiej samooceny, podczas gdy mężczyźni zgłaszali nadmierne spożycie w sytuacjach społecznych7.
Te informacje mogą być o tyle istotne dla pacjentów, że schematycznie myślimy o jedzeniu emocjonalnym jako służącym poprawie nastroju przy pomocy czekolady i słodyczy, a nie jedzeniu pizzy lub makaronu w odpowiedzi na pozytywne nastroje. To ważny obszar do zbadania podczas wywiadu żywieniowego:
- Czy są takie pokarmy, które kojarzą się panu z relaksem i odpoczynkiem?
- Jakie produkty najczęściej je pan w weekendy, kiedy nie ma pan pracy i obowiązków?
- Czy zdarza się panu jeść, gdy czuje się pan przygnębiony, aby poprawić sobie samopoczucie?
Powyższe informacje o stylu jedzenia mężczyzny oraz wskazówki dotyczące pracy z pacjentem mężczyzną są pewnym uogólnieniem stworzonym w oparciu o wyniki badań. Sposób pracy warto za każdym razem dostosowywać indywidulanie do potrzeb, sytuacji życiowej i dotychczasowego trybu życia pacjenta, kierując się wywiadem żywieniowym.