Czym są zaburzenia odżywiania? Jaki jest ich mechanizm działania oraz etiopatogeneza? Jakie formy leczenia stosuje się u pacjentów z zaburzeniami odżywiania i w jaki sposób można im pomóc? Odpowiedzi na te i inne pytania można znaleźć w wydanej w styczniu 2021 roku przez Wydawnictwo Lekarskie PZWL monografii prof. Anny Brytek-Matery „Zaburzenia odżywiania.”
Kanonem kobiecego piękna w XXI wieku stała się szczupła sylwetka. Promowany przez media masowe idealistyczny obraz przekłada się na wzrost niezadowolenia kobiet z własnego wyglądu, który często prowadzi do zaburzeń odżywiania. Lekarze, psychiatrzy, psycholodzy oraz psychodietetycy biją na alarm, ponieważ zaburzenia są diagnozowane coraz częściej i coraz częściej występują także u coraz młodszych dzieci. O skali problemu świadczą statystyki - z powodu zaburzeń odżywiania co godzinę na świecie umiera jedna osoba.
Monografia prof. Anny Brytek-Matery „Zaburzenia odżywiania” ma wymiar edukacyjny - jej celem jest ukazanie problematyki zaburzeń odżywiania w aspekcie teoretycznym, empirycznym i terapeutycznym. Książka zawiera szczegółową charakterystykę tych zaburzeń, m.in. przedstawia różnice i podobieństwa występujące między nimi, ujęcie historyczne i współczesne, modele powstawania zaburzeń, wyniki badań własnych, oraz przykłady własnej pracy terapeutycznej. Prezentowane w niej są zarówno klasyczne, jak i najnowsze wyniki badań uwzględniające czynniki predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące zaburzenia odżywiania.
Prof. Anna Brytek-Matera jest doktorem habilitowanym, profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego, Kierownikiem Zakładu Psychologii Żywienia oraz Laboratorium Badań nad Zachowaniami Żywieniowymi – EAT Lab w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, redaktorem naukowym „Psychodietetyki”- pierwszego w Polsce podręcznika zawierającego wiedzę z zakresu żywienia człowieka, dietoprofilaktyki i dietoterapii, stylów jedzenia oraz podstaw prawa żywnościowego.
Prezentowane w „Zaburzeniach odżywiania” wyniki badań pochodzą w przeważającej części z badań własnych autorki i podkreślają zależność między objawami zaburzeń odżywiania a zmiennymi społecznymi i psychologicznymi.
Z niepokojem obserwujemy w ostatnich latach wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania zarówno u dzieci, jak i adolescentów - mówi profesor Anna Brytek Matera. Bazując na wynikach badań pochodzących z 2019 r. obecnie szacuje się, że wskaźnik rozpowszechnienia jadłowstrętu psychicznego w ciągu całego życia wynosi 1,4% dla kobiet i 0,2% dla mężczyzn. Natomiast wskaźnik występowania bulimii psychicznej w ciągu całego życia równy jest 1,9% w przypadku kobiet i 0,6% w przypadku mężczyzn. Patogeneza zaburzeń odżywiania jest wieloczynnikowa. Istotną rolę ogrywają w niej czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne (model biopsychospołeczny zaburzeń odżywiania). Aktualny stan wiedzy wskazuje, że jadłowstręt psychiczny powstaje w wyniku działania czynników biologicznych i psychologicznymi, które ujawniają się w niesprzyjających warunkach środowiskowych i społecznych (tj. rodzinnych).
Wśród czynników psychologicznych wspólnych dla jadłowstrętu psychicznego i bulimii psychicznej istotną rolę ogrywa niska samoocena, nadmierna troska o masę i kształt ciała, niska świadomość interoceptywna, labilność emocjonalna, wysoka potrzeba osiągnięć oraz deficyty poznawcze i emocjonalne. - dodaje profesor Anna Brytek Matera - Czynnik rodzinnym, bez wątpienia, odgrywa kluczową rolę w etiologii zaburzeń odżywiania. W przypadku jadłowstrętu psychicznego często mowa jest o zaburzonych wewnętrznych i zewnętrznych granicach rodziny, dążeniu rodziców do emocjonalnego uzależnienia od siebie dorastających dzieci, co powoduje ograniczenia ich autonomii, dążeniu do poświęcania się na rzecz rodziny, co w konsekwencji przyczynia się do tłumienia własnych potrzeb. Z kolei rodzina, w której córka/syn choruje na bulimię psychiczną, przeważnie charakteryzuje się sztywnymi, nieprzepuszczalnymi granicami zewnętrznymi, zatarciem granic między członkami rodziny, brakiem jasnej hierarchii i ról, brakiem możliwości autonomicznego funkcjonowania, chaosem oraz labilnością emocjonalną. Czynniki społeczno-kulturowe mają wpływ na powstawanie zaburzeń odżywiania, należy jednak pamiętać, że nie są ani główną ani jedyną przyczyną wywołującą i podtrzymującą chorobę.
W swojej monografii profesor Anna Brytek-Matera opisuje wypracowane sposoby pracy z osobami cierpiącymi na zaburzenia odżywania, prezentuje praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej oraz dzieli się radami na temat postępowania z pacjentami z jadłowstrętem psychicznym, z bulimią i innymi zaburzeniami.
Pacjenci z jadłowstrętem psychicznym nie traktują własnych zachowań żywieniowych jako nieprawidłowych (co świadczy o egosyntonicznej naturze choroby), stąd też nie mają potrzeby korzystania z pomocy specjalistów. – mówi profesor Anna Brytek-Matera - W przypadku adolescentów decyzję o leczeniu podejmują ich rodzice. Pacjenci z chronicznym jadłowstrętem psychicznym są już świadomi własnej choroby. Funkcjonowanie utrudniają im obsesyjne myśli dotyczące jedzenia i/lub kształtu własnego ciała, nadmierna obawa przed przyrostem masy ciała czy współwystępujące zaburzenia, m.in. zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe. W przypadku tych pacjentów kilkuletni lub kilkunastoletni czas trwania choroby jest czynnikiem niekorzystnym w procesie jej leczenia. Wymaga determinacji ze strony pacjentów, jak i dużego doświadczenia oraz wiedzy ze strony specjalistów. Pacjenci z bulimią psychiczną zdają sobie sprawę z własnych nieprawidłowych, odbiegających od norm społecznych zachowań żywieniowych (co świadczy o egodystonicznej naturze choroby), jednak dużą trudnością jest podjęcie przez nich psychoterapii - ze względu na występujące poczucie wstydu, poczucie winy czy dewaluację własnej osoby. Opóźnienia w rozpoczęciu odpowiedniego leczenia mogą prowadzić do pogorszenia się i/lub nasilenia objawów. Pacjentów z zaburzeniami odżywiania cechują deficyty emocjonalne, dlatego też uczą się identyfikować, nazywać i odczuwać własne emocje oraz radzić sobie z nimi. Ta „nauka” często wiąże się z dużym obciążeniem emocjonalnym i stanowi dla pacjentów niebagatelne wyzwanie. Przedwczesne przerwanie terapii (tzw. drop out) w przypadku zaburzeń odżywiania utrudnia prawidłowy i skuteczny proces leczenia.
Najnowsze wyniki badań dowodzą, że czynniki stresogenne związane z epidemią SARS-CoV-2 oraz konieczność pozostania w domu mogą powodować nasilenie zaburzeń odżywiania. – odnosi się do obecnej sytuacji epidemicznej profesor Anna Brytek-Matera - U osób z jadłowstrętem psychicznym aktualna sytuacja może dotyczyć trudności związanych ze spożywaniem wyłącznie „bezpiecznych” produktów, wynikających z ich niedostępności lub sprzedaży w ograniczonej ilości. Niedobór pożądanych produktów spożywczych może prowadzić do dalszej utraty masy ciała i tym samym stanowić zagrożenie dla zdrowia. Ponadto, ograniczenia wynikające z redukcji aktywności (np. edukacyjnych, zawodowych, społecznych) mogą nasilać obsesyjne myśli dotyczące jedzenia oraz kształtu i masy własnego ciała. Z kolei, u osób z bulimią psychiczną ilość spędzanego w domu czasu wolnego przy łatwej dostępności do jedzenia przechowywanego w nim może skutkować nadmiernym objadaniem się.
Psychospołecznym następstwem obecnej sytuacji w przypadku osób z zaburzeniami odżywiania może być izolacja społeczna oraz poczucie samotności. Dodatkowo, lęk i niepokój generowany przez COVID-19 może powodować nieprzystosowawcze zachowania, np. nadmierne objadanie się lub celowe samookaleczenie się. Hiszpańskie badania pilotażowe przeprowadzone na grupie 32 pacjentów z zaburzeniami odżywiania pokazały, że po dwóch pierwszych tygodniach lockdownu, prawie 38% pacjentów deklarowało pogorszenie objawów zaburzeń odżywiania, a ponad 56% zgłaszało dodatkowe objawy lękowe. Wyniki wcześniejszych badań (dotyczących zagrożeń wynikających z epidemii SARS) wskazywały, że restrykcje żywieniowe stosowane przez osoby zdrowe przyczyniały się do rozwoju zaburzeń odżywiania. W wielu krajach wdrożono interwencje technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu zapewnienia poradnictwa telemedycznego oraz leczenia online. Rozwiązania te stanowią próbę zapewnienia opieki zdrowotnej pacjentom z zaburzeniami odżywiania w warunkach ambulatoryjnych. Zalecenia dla pacjentów, rodzin i terapeutów w dobie pandemii koronawirusa dostępne są w publikacji Fernándeza-Arandy i wsp. “COVID-19 and implications for eating disorders”.
Zaprezentowana w monografii wiedza została przedstawiona w sposób jasny i zrozumiały nie tylko dla osób zajmujących się profesjonalnie problematyką zdrowia i zaburzeń zdrowia. Holistyczne spojrzenie autorki umożliwia czytelnikowi zrozumienie mechanizmu powstawania zaburzeń w odżywianiu i podjęcie działań mających na celu walkę z nimi. Tytuł ten będzie pomocnym przewodnikiem dla lekarzy, psychologów, terapeutów i psychodietetyków pracujących na co dzień z pacjentami z zaburzeniami odżywiania, a także dla osób poszukających pomocy w wypracowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych oraz wszystkich zainteresowanych rozwojem własnym i dobrostanem.
Książkę „Zaburzenia odżywiania” prof. Anny Brytek-Matery można kupić m.in. tutaj:
