Operacyjne usunięcie trzustki (pankreatektomia), a niekiedy także struktur sąsiadujących z tym narządem (np. pęcherzyk żółciowy), wiąże się z szeregiem skomplikowanych zdrowotnie konsekwencji wynikających z takiej formy leczenia pacjenta cierpiącego na schorzenia trzustki (np. rak trzustki). Samo przygotowanie pacjenta do zabiegu chirurgicznego nie jest wystarczające. W całej terapii istotne jest podejście holistyczne, współpraca całego zespołu medycznego składającego się z lekarza prowadzącego, chirurga, pielęgniarki, psychologa, fizjoterapeuty, ale także dietetyka.
Wskazania do pankreatektomii
Usunięcie któregoś z narządów w organizmie człowieka zawsze jest ostatecznością. Kiedy nie można już liczyć na inne metody leczenia, podejmuje się decyzję o leczeniu chirurgicznym – częściowym usunięciu narządu lub całkowitym. W przypadku trzustki o jej całkowitym usunięciu może decydować np.:
- rak trzustki,
- poważne i rozległe urazy1–2.
Jakich zmian w funkcjonowaniu organizmu, po resekcji trzustki, może spodziewać się pacjent?
Trzustka – to jeden z ważniejszych narządów układu trawiennego. Jego brak będzie wiązał się z niedostatkiem funkcji w organizmie, jakie do tej pory pełnił. Niedobór w organizmie pacjenta enzymów trawiennych wydzielanych przez trzustkę prowadzi do rozwoju zaburzeń nie tylko trawienia, ale także wchłaniania składników pokarmowych pochodzących ze spożytego pokarmu. Co więcej, jeżeli konieczne jest usunięcie także narządów sąsiadujących z trzustką, jak: pęcherzyk żółciowy, dwunastnica czy część żołądka, z pewnością można spodziewać się wystąpienia np. zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego.
Tak więc należy starannie przygotować pacjenta na to, z czym będzie musiał zmierzyć się po zabiegu chirurgicznym, jak wpłynie to na jego dalszy stan zdrowia i jakość życia. Mowa przede wszystkim o cukrzycy oraz o zmianie rytmu wypróżnień w postaci przewlekłej biegunki. Schorzenia te wymagają nie tylko włączenia stałej farmakoterapii, ale również odpowiedniej opieki dietetycznej1–4.
Zalecenia dietetyczne dla pacjenta po resekcji trzustki
Edukacja dietetyczna pacjenta z usuniętą trzustką powinna rozpocząć się jeszcze przed leczeniem operacyjnym, tak by po zabiegu, w okresie rekonwalescencji, mógł odpowiednio zareagować na nowe potrzeby jego organizmu. Warto objąć pomocą dietetyczną zarówno pacjenta, jak i jego bliskich sprawujących nad nim opiekę przede wszystkim w pierwszych miesiącach po operacji.
Z uwagi na wahania glikemii, jakie pojawią się tuż po zabiegu, istotne jest wskazanie konkretnych sytuacji stanowiących zagrożenie zdrowotne i wyedukować pacjenta, jak im zapobiegać. Po spożyciu posiłku pacjent z usuniętą trzustką będzie narażony na rozwój znacznej hiperglikemii. Natomiast w okresie godzin nocnych należy uważać na wystąpienie hipoglikemii. Poprzez odpowiednią farmakoterapię i stosowanie się do zaleceń dietetycznych pacjent może podjąć działania prewencyjne i zmniejszać ryzyko rozwoju ww. zaburzeń w gospodarce węglowodanowej organizmu.
Dietetyk powinien jasno nakreślić zalecenia dietetyczne, nie zapominając o opisanych poniżej zasadach.
Zalecenia dietetyczne tuż po zabiegu operacyjnym powinny być szczegółowo omówione z lekarzem prowadzącym. Zazwyczaj zaczyna się od wprowadzenia diety płynnej, kolejno diety płynnej wzmocnionej, diety na bazie kleików, aż do diety łatwostrawnej niskotłuszczowej i ubogoresztkowej.
Zalecana liczba posiłków do spożycia przez pacjenta po resekcji trzustki to 5–6 posiłków dziennie. Porcje pokarmu powinny być małej lub umiarkowanej wielkości. Należy także pamiętać o wprowadzeniu przekąski spożywanej tuż przed zaśnięciem, tak by uniknąć ewentualnej hipoglikemii nocnej. Posiłki powinny być spożywane każdego dnia o podobnej porze, w regularnych odstępach czasu (od 2 do 3 godzin). Pierwszy posiłek powinien zostać spożyty w pierwszej godzinie po przebudzeniu. Nie zaleca się spożywania pokarmu odgrzewanego. Warto zadbać o to, by pokarm był spożyty tuż po bezpośrednim przygotowaniu, bez jego przechowywania, dzięki czemu można uniknąć zakażeń bakteryjnych. Nie można zapomnieć o odpowiedniej temperaturze spożywanego pokarmu, tak by nie powodować dolegliwości bólowych, jakie mogą pojawić się po spożyciu zbyt ciepłego lub zbyt zimnego posiłku. Pacjent powinien spożywać każdy posiłek w spokoju, bez pośpiechu, a każdy bolus pokarmu powinien zostać dokładnie przeżuty. Nie zaleca się sięgać po płyny w trakcie spożywania posiłku.
Dieta powinna zapewniać odpowiednią dawkę węglowodanów pochodzących z naturalnych produktów, jak: kasze (zazwyczaj zaleca się kasze drobne), makarony (o obniżonej zawartości jaj), ryż, ziemniaki, mąka. (np. miód, winogrono), (np. mleko krowie, mleko w proszku) (np. cukier biały, syropy owocowe, wysokosłodzone przetwory owocowe). Zaleca się także ograniczenie w diecie chorego produktów zawierających duże ilości błonnika nierozpuszczalnego (np. gruboziarniste kasze, otręby, pestki), ale do przeciwwskazanych nie należą produkty będące źródłem pektyn (np. banany, płatki owsiane, dynia). Produkty dostarczające węglowodany do organizmu powinny pojawiać się w każdym posiłku.
Ilość tłuszczu w diecie jest podobna jak w zaleceniach przy przewlekłym zapaleniu trzustki. W pierwszym etapie po leczeniu operacyjnym zaleca się, by ilość tłuszczu w diecie nie stanowiła więcej niż ok. 40 g na dobę. Zalecane tłuszcze to m.in.: oliwa z oliwek, olej słonecznikowy, olej rzepakowy, a także margaryny miękkie do smarowania. Także takie tłuszcze pochodzenia zwierzęcego, jak masło czy śmietanka, mogą pojawić się w diecie pacjenta po resekcji trzustki, ponieważ zawarty w nich tłuszcz ma postać zemulgowaną, co ułatwia proces trawienia (nie wymaga obecności żółci). Jednak w okresie, kiedy nasilą się dolegliwości związane z występowaniem biegunki, zaleca się rezygnację z tłuszczów w diecie chorego aż do momentu poprawy stanu zdrowia. Następnie zaleca się stopniowy powrót do produktów będących źródłem tłuszczu w diecie. Niekorzystne byłoby u pacjenta z usuniętą trzustką wykluczenie tłuszczów z diety na stałe, gdyż po resekcji zwiększa się u chorego zapotrzebowanie energetyczne, np. chociażby z uwagi na często występujący spadek masy ciała.
Resztę dobowego zapotrzebowania energetycznego diety powinny wypełnić białka, których źródłem mają być przede wszystkim produkty pełnowartościowe chude, np. chude gatunki ryb (zaleca się ich spożycie 3 razy w tygodniu), chude mięso, białko jaj, chude wędliny.
W trakcie nasilenia się dolegliwości związanych z biegunkami zaleca się włączenie do diety chorego produktów mających właściwości zapierające, spowalniające perystaltykę przewodu pokarmowego, jak np. mąka ziemniaczana, żelatyna, ryż, kleiki.
Przygotowanie potraw dla chorego po resekcji trzustki powinno opierać się przede wszystkim o techniki związane z gotowaniem na parze lub w wodzie, a także pieczeniem w pergaminie lub smażeniem bez tłuszczu. W potrawach, w których przepisie konieczne jest dodanie jaja kurzego, zaleca się wykorzystywanie tylko białka jaja. Owoce i warzywa przed spożyciem należy poddawać obróbce termicznej (gotowanie lub duszenie) i/lub przecieraniu. Zupy oraz sosy powinny być wykonywane na bazie wywarów warzywnych. Przeciwwskazane jest smażenie produktów spożywczych. Nie zaleca się także spożywania produktów w panierce i/lub ostro przyprawionych czy pieczenia z dodatkiem dużej ilości tłuszczu.
Zaleca się wykluczenie alkoholu.
Zaleca się, by pacjent wymijaj minimum 1,5 l płynów dziennie.
Włączenie suplementacji do diety powinno zostać skonsultowane z lekarzem. Najczęściej zaleca się: witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) i witaminy z grupy B (przede wszystkim kwas foliowy). Inną kwestią jest suplementacja enzymów trawiennych, których ilość w organizmie z powodu resekcji trzustki jest niewystarczająca. Wprowadzenie zewnętrznej suplementacji enzymów jest niezwykle pomocne chociażby w zwalczaniu niedożywienia u chorego, które może się rozwijać na podłożu zaburzeń trawienia oraz wchłaniania. Jednak rodzaj i dawkę suplementu ustala lekarz prowadzący, gdyż jest to kwestia indywidualna dla każdego pacjenta. Najczęściej zaleca się, by suplement był przyjęty tuż przed posiłkiem lub ewentualnie w trakcie jego spożywania. Dietetyk powinien być w stałym kontakcie z lekarzem pacjenta (zarówno z gastrologiem, jaki i diabetologiem) w kwestii insulinoterapii, która także jest konieczna1–7.
